صدای پای آب در دالان زیرزمینی

به گزارش مجله خبری نگار/همشهری: قنات‌هایی همچون صفائیه، فرمانفرما، امین‌آباد و... از دل تاریخ عبور کرد‌ه‌اند و در گذر زمان هر چند به سختی، اما تا امروز خود را سرپا نگه‌داشته‌اند تا اهالی تهران یادشان نرود که روزگاری قنات‌های این شهر منشأ خیر بودند و ساکنان قدیمی شهر، حفظ این کاریز‌ها را با حفظ زندگی شهر برابر می‌دانستند.

هنوز هم در دل تهران، در اعماق جان پرهیاهویش، قنات‌هایی زنده‌اند، اما زندگی نمی‌بخشند. با وجود این، هستند استادان کاربلدی که قلبشان برای صدای پای آب در دل پایتخت می‌تپد و دست‌هایشان برای نجاتشان در تکاپوست؛ یکی همچون رمضان دهقان در قامت قدیمی‌ترین مقنی شهر از کودکی پای در مسیر نجات قنات‌های تهران گذاشته و دیگری مجید دیری، فارغ‌التحصیل عمران آب از دانشگاه صنعتی شریف و معاون آبراه‌ها و قنوات شهری شهرداری تهران که با محاسبات علمی و تجربی دقیق تلاش می‌کند تا زندگی را در قنات‌های شهر جاری سازد. براساس اطلاعات موجود، اکنون نزدیک به ۷۰ رشته قنات در تهران، لایروبی شده یا در حال لایروبی و ساماندهی هستند و این یعنی صدای پای آب در لایه‌های زیرین این شهر پرهیاهو هنوز می‌آید.

همنشینی ۵۸ ساله با قنات‌های شهر

رمضان دهقان، یک ناجی قنات است و قنات‌ها چنان با زندگی‌اش گره خورده‌اند که دیدن خشک شدن آن‌ها برای او به کابوسی تلخ تبدیل شده‌است و به قول خودش گویی «غم عالم» به دلش می‌نشیند.

او متولد ۱۳۳۰ است و در حدود سال‌۱۳۴۴ از یزد راهی تهران شد تا همراه برادرش به اعماق شهر برود و با گذر از دالان‌های زیرزمینی، راه تنفس کاریز‌ها را بگشاید. دستان کارکرده‌اش گواه سال‌ها فعالیت او در مسیر قنات‌هاست: «بچگی در یزد بودم، اما کم‌کم که خشکسالی شد، راهی تهران شدم. یه بچه ۱۳ ساله بودم که با داداشم اومدیم تهران، پیش یکی از دوستای بابام. داداشم از من بزرگ‌تر بود، اون زودتر از من اومده بود، منم روی حساب اون اومدم. داداشم کار لایروبی قنات رو می‌کرد و منم دنبال اون رفتم. ما کم‌کم کار رو شروع کردیم و الانم هر جا کار قنات باشه به ما می‌گن.»

روزگاری قنات به جان مردم بسته بود

حالا عنوان قدیمی‌ترین «ناجی قنات در تهران» به نام دهقان سند خورده است و در هر گوشه از شهرداری تهران وقتی پای مشکلی پیچیده در مورد یک قنات در میان باشد، او به‌عنوان حلال مسئله معرفی می‌شود. دهقان در دفتر کارش پرونده‌های مختلفی از لایروبی‌های قنات‌های تهران دارد و با حساسیت خاصی از آن‌ها صحبت می‌کند: «قنات صدرالاعظم همون که الان توی سه‌راه افسریه هست، نخستین قناتی بود که رفتم. اون زمان ۸۰ متر ارتفاع میله قنات صدرالاعظم و ۱۲۰ متر مسیر رفتن از یک چاه به چاه دیگه بود. اون زمان آب قنات خیلی خوب بود.»

هراس از فرورفتن در میان تاریکی قنات، واهمه‌ای نیست که هر فردی توان تحمل آن را داشته باشد، اما علاقه و همنشینی ۵۸ ساله با قنات، تمام هراس‌ها را در دل دهقان به عقب می‌راند، او که اکنون ۷۲ سال دارد با خیال راحت می‌گوید: «ترسی از قنات ندارم، نخستین‌بار هم که قنات رو دیدم، ترسی نداشتم.» تا قبل از لوله‌کشی آب در تهران، این قنات‌ها بودند که برای تأمین آب چاره‌ساز می‌شدند و تمام توان مردم و مسئولان در مسیر حفظ قنات‌ها قرار می‌گرفت: «اون زمان، چون برق نبود و چاه هم نمی‌کندند، همه حواسشون به قنات‌ها بود، هر نقطه قنات آشغال نمی‌انداختند و برای مردم مهم بود که این قنات‌ها زنده بمانند. راستش قنات به جان مردم بسته بود.»

قنات دو طبقه تهران

شاید تصورش کمی دور از ذهن باشد، اما تهران نیز مانند شهر‌های کویری، قنات‌های خاصی را در خود جای داده و به‌گفته دهقان، تنها قنات ۲ طبقه تهران در پارک پامچال حوالی افسریه واقع شده است. این قنات با نام «محمودآباد» شناخته می‌شود، اما به سرنوشت بسیاری از قنات‌های تهران دچار شده است: «این قنات هنوز هست، اما خب، خیلی از قنات‌های تهران خشک شده‌اند. الان این چاه‌ها و شهرسازی‌ها باعث شده تا آبی به قنات‌ها نرسد. الان بیشتر قنات‌ها مثل قنات مستوفی و صدرالاعظم خشک شده‌اند. چندتا قنات پر آب داریم که یکی از اون‌ها به اسم صالح‌آباد توی منطقه ۱۶ و ۱۷ هست؛ هر چند این قنات هم قبلا، هر ثانیه نزدیک به ۷۰۰ تا ۸۰۰ لیتر آب داشت، اما الان به ۱۵ تا ۲۰ لیتر در ثانیه رسیده است.»

چاه‌های غیرمجاز بلای جان قنات‌ها

توسعه شهر همچون شمشیر دو دم عمل کرده و در دهه‌های گذشته همانقدر که دسترسی به امکانات برای شهروندان رشد قابل‌توجهی داشت، به منابع و سرمایه‌های طبیعی آسیب زده است. دهقان هم این موضوع را تایید می‌کند: «از وقتی چاه‌های غیرمجاز را زدند و این سیستم فاضلاب رو راه انداختن، دیگه آبی توی زمین نمی‌ره؛ فقط آب داره برداشت می‌شه. الانم با این وضعیت خشکسالی قنات‌ها، بیشتر کارامون در مورد اینه که قنات‌ها دچار ریزش نشن و لایروبی‌شون کنیم.» او می‌گوید: «وقتی بالای سر یک قنات خشکیده می‌روم، غم عالم به دلم می‌نشیند، وقتی آب نباشد اصلا زندگی نیست. توی صفاییه یک قنات پر آبی بود که الان دیگه خشک شده. من الان روی زمین راه برم، می‌دونم زیرزمین چه خبر است.»

۵۳۰ قنات در تهران وجود داشت

مجید دیری، معاون آبراه‌ها و قنوات شهری اداره کل خدمات شهری شهرداری تهران نیز از ۲۰ سال پیش، روزگارش با حیات قنات‌های تهران گره خورده است و او هم مانند دهقان، دل درگرو این کاریز‌های قدیمی دارد. هر‌چند آمار و ارقام دقیقی در رابطه با تعداد قنات‌های شهر وجود ندارد، اما به‌گفته دیری با تکیه بر اطلاعات گذشته، آمار شرکت آب منطقه‌ای شهر تهران و همچنین نقشه‌های هوایی، می‌توان احتمال داد که نزدیک به ۵۰۰ تا ۵۳۰ رشته قنات کوچک، بزرگ، دایر، بایر و... در شهر وجود داشته است. او در گفتگو با همشهری گفت: «البته هنوز فردی دست به شمارش دقیق این قنات‌ها از زیرزمین نزده است و دقیق نمی‌دانیم که این رشته قنات‌ها هنوز وجود دارند یا خیر. ما توانسته‌ایم حدود ۵ تا ۶ هزار میله قنات را شناسایی و رویت کنیم، اما هنوز مسیر‌های دقیق را نمی‌دانیم و به همین دلیل در بحث احیا دچار مشکل هستیم. براساس اطلاعات جمع‌آوری شده، این رشته قنات‌ها نزدیک به ۸۰۰ کیلومتر تخمین زده شده‌اند؛ طول این قنات‌ها حداقل ۱۰۰ متر و حداکثر ۲۴ کیلومتر بود.»

قنات ۲۴ کیلومتری در تهران

قنات فرمانفرما که در تهران قدیم وجود داشت، به‌عنوان طولانی‌ترین قنات شهر شناخته می‌شود و به‌گفته دیری «این قنات ۲۴ کیلومتر طول داشت و از سمت رودخانه کن شروع می‌شد، از منطقه ۵، ۲ و ۹ عبور می‌کرد و در نهایت مظهر قنات به مناطق ۱۰ و ۱۱ ختم می‌شد؛ به‌عبارت دیگر این قنات با طول ۲۴ کیلومتر از شمال‌غرب تا مرکز تهران را طی می‌کرد. در مقابل این قنات طولانی باید گفت که کوتاه‌ترین قنات‌ها در منطقه یک هستند که کمتر از ۲۰۰ متر طول دارند، اما به‌طور معمول طول قنات‌های تهران بین ۲ تا ۵ کیلومتر شناسایی شده است.»

رهاشدگی ۹۰ درصد قنات‌ها بدون مالک

معاون آبراه‌ها و قنوات شهری اداره کل خدمات شهری شهرداری تهران معتقد است: «در گذر زمان با توجه به اینکه شبکه لوله‌کشی آب تهران ایجاد شد، این قنات‌ها فراموش شدند و تنها در حوزه کشاورزی و در جنوب تهران مورد بهره‌برداری قرار گرفتند. حفر چاه‌های عمیق، توسعه شهر و همچنین از بین رفتن زمین‌های کشاورزی که در مظهر قنات بودند، موجب شدند تا قنات‌های به جای مانده نیز به حال خود رها شوند و در معرض نابودی قرار بگیرند. در حال حاضر نزدیک به ۹۰ درصد قنات‌های شهر تهران بدون مالک رها شده‌اند و بخشی از این قنات‌ها به همت شهرداری تهران احیا شده‌اند و در بحث آبیاری فضای سبز مورد استفاده قرار می‌گیرند.» براساس آخرین آمارگیری که در دهه ۷۰ از طریق شرکت آب منطقه‌ای شهر تهران انجام شد، ۲۵۶ رشته قنات دایر و بیشتر قنات‌ها خشک شده بودند. دیری با ارائه این آمار تأکید کرد: «در حال حاضر کمتر از ۱۰۰ رشته قنات فعال در سطح شهر تهران داریم، بسیاری از قنات‌ها نیز به‌دلیل آنکه وضعیت مالکیت‌شان نامشخص است، امکان پیگیری از سوی شرکت آب منطقه‌ای را ندارند. واقعیت این است که بسیاری از این قنات‌ها برای اراضی کشاورزی بود، اما در حال حاضر با توجه به توسعه شهر و نبود اراضی کشاورزی، مالک قنات رغبتی برای پرداخت هزینه‌های احیای قنات ندارد.»

نقش‌آفرینی شهرداری در حفظ کاریز‌ها

در سال‌های اخیر همچون ادوار مختلف، موضوع لایروبی، احیا، ایمنی و ساماندهی قنات‌های شهر از سوی شهرداری پیگیری شده است و با وجود مشکلات متعدد در بحث مالکیت، تلاش شده تا قنات‌های باقیمانده، زنده بمانند: «شهرداری به‌دلیل مسائل حقوقی که در مورد مالکیت قنات وجود دارد، نمی‌تواند به‌راحتی وارد میدان شود. ما بیشتر در رابطه با قنات‌هایی که تحت مالکیت شهرداری است، امکان فعالیت داریم.» فعالیت ناجیان قنات‌های شهر چندان برای شهروندان قابل لمس نیست؛ چراکه تمام کار‌ها در اعماق زمین و به دور از چشمان اهالی پایتخت انجام می‌شود. دیری در این رابطه می‌گوید: «قنات‌هایی در عمق ۹۰ متری زمین از سوی شهرداری در حال احیا و لایروبی هستند و از طریق این قنات‌ها بخش عمده تأ‌مین آب فضای سبز مناطق ۲۲ و ۵ تهران تأمین می‌شود. ما در مناطق ۴، ۵ و ۳ در عمق ۴۰ متری در حال ساماندهی قنات‌های زیر خانه‌های مسکونی هستیم، اما کسی هم متوجه نمی‌شود که چه اتفاقات مهمی زیر‌زمین در حال انجام است. این پیگیری‌ها برای قنات‌هایی انجام می‌شود که مسیرشان شناسایی شده است و ما نمی‌توانیم به‌راحتی در قناتی که نقشه مسیر مشخصی ندارد، کاری انجام دهیم. از اواسط دهه‌۸۰ اقدام به ساماندهی و احیای قنات‌های تهران کردیم و براساس آخرین اقداماتی که در زمینه احیا و ساماندهی انجام داده‌ایم، آمار به کمتر از ۷۰ رشته قنات می‌رسد.

البته ناگفته نماند که برخی از ساماندهی‌های دهه‌۸۰ مربوط به قنات‌های جنوب تهران و مرتبط با کشاورزی بود که در گذر زمان لازم بود مالک قنات‌ها، این رسیدگی‌ها را تکرار کنند، اما این اتفاق نیفتاد، بسیاری از قنات‌های ساماندهی شده نیز کارایی خود را از دست دادند.» دیری در ادامه افزود: «در‌حال‌حاضر با توجه به میزان اعتبارات، نزدیک به ۳۰ تا‌۴۰ رشته از قنات‌های تهران را لایروبی کرده‌ایم و ساماندهی را در دستور کار قرار داده‌ایم و نزدیک ۳۰ رشته قنات نیز از سوی شهرداری لایروبی شده‌اند تا شاید نفس قنات‌های به جای مانده در تهران از شمارش نیفتد.»